مشاوره تحصیلی : در موفقیت تحصیلی عوامل مختلفی تاثیر گذار است؛ اما اگر بخواهیم از یک عامل به عنوان ریشه و اساس موفقیت تحصیلی یاد کنیم به جرأت می توان گفت : اساس موفقیت تحصیلی دانش آموزان را باید در هوش هیجانی (EQ) جست و جو کرد.
اما هوش هیجانی چیست؟ و چه ارتباطی با موفقیت تحصیلی دارد؟! از هوش هیجانی تعریف های مختلفی ارائه شده است اما در یک جمع بندی چنین آمده است که : «هوش هيجاني به معناي توانايي و مهارت شناخت هيجان‌هاي خود و ديگران، بروز هيجان‌ها، كنترل و مديريت آنها و در نهايت، برقراري ارتباط سالم و مناسب با خود و ديگران مي‌باشد.»[1]
برخی هوش هیجانی(EQ) و هوش شناختی (IQ) را به کوه یخی تشبیه کرده اند که قسمت اعظم آن که در آب قرار دارد هوش هیجانی است و قسمت کمی که نمایان است هوش شناختی است؛ این بدان معناست که در موفقیت افراد هوش هیجانی اساس و زیر بنا است.
با نگاهی به ویژگی های هوش هیجانی این قضیه که هوش هیجانی چه ارتباطی با موفقیت تحصیلی دارد؟! تا حدی روشن می شود. روون بارون (Baron. Reuven) در مدل خود برای هوش هیجانی به پنج مهارت اشاره مي‌كند[2] در اینجا این مهارت ها را نام برده و در باره هر کدام توضیحی ارائه می شود :
1-«مهارت درون‌فردي : شامل خودشكوفايي، استقلال و خودآگاهي عاطفي» :
مهارت درون فردی در جهت موفقیت تحصیلی یعنی اینکه دانش آموز باور داشته باشد که لیاقت و شایستگی رشد، شکوفایی و پیشرفت را دارد و می تواند استعدادهای خود را شکوفا کند؛ این اولین گام در موفقیت تحصیلی است و اگر دانش آموز این باور را نداشته باشد یعنی هیچ تلاشی برای موفقیت تحصیلی خود نخواهد کرد! انسانی که اشرف مخلوقات لقب گرفته و جانشین خدا بر روی زمین است باید این باور را در خود تقویت کند که لیاقت دارد به بهترین چیزی که می تواند تبدیل شود.
2-«مهارت بين‌فردي (برون‌فردي) : شامل همدلي و مسئوليت اجتماعي» :
پیش نیاز موفقیت تحصیلی، آرامش روحی و روانی دانش آموز است و این مهم میسر نمی شود جزء اینکه دانش آموز در مهارت های زندگی توانمند باشد تا بتواند با آرامش خیال به تحصیل و کسب دانش بپردازد.
دانش آموزان در ارتباطات بین فردی به سه دسته تقسیم می شوند :
- یا منفعل اند؛ یعنی «اهمیت ندادن به نیازها و خواسته های خود و پذیرفتن خواسته های دیگران، حتی اگر این خواسته ها به ضرر فرد باشد»[3] و سپس ناله سر دادن که چرا این کار را کردیم؟! و این انفعال در نهایت به خشم و تنفر منتهی می شود.
- یا پرخاشگرند؛ یعنی فرد «با عمل يا کلام خود به فرد ديگری حمله می کند و او را مورد آزار و اذيت جسمانی يا روانی قرار می دهد.»[4] و در نتیجه آرامش خود و دیگران را به هم می زنند در واقع بازی باخت باخت راه می اندازند.
- یا جرات مندند؛ یعنی «توانايي بيان افكار، احساسات و عقايد خود به شكل مستقيم، صادقانه و بدون بی احترامی به حقوق ديگران»[5] را دارند.
رفتاری که باید مورد توجه و تقویت قرار گیرد، همان «رفتار جرات مندانه» است زیرا این نوع رفتار آرامش را که لازمه ی یادگیری و درس خواندن است به دانش آموز هدیه می دهد.
3-«مهارت سازگاري : شامل توان حل مسائل و آگاهي به واقعيت» :
یک دانش آموز یا داوطلب آزمون سراسری (کنکور) هر روز با چندین مساله ی جدید روبروست و باید تصمیم بگیرد : درس هر روز را بخواند؛ برای امتحان آماده شود؛ تکلیف فلان درس را انجام دهد؛ برای آزمون آزمایشی آماده شود؛ کلاس های بیرونش را هماهنگ کند و ... . توان حل مساله، که پیش نیاز آن آگاهی است به فرد کمک می کند تا بهترین تصمیم ممکن را در هر زمانی بگیرد و با خیال آسوده کارش را انجام دهد.
4-«مهارت مديريت استرس : شامل كنترل تكانه‌ها و تحمل فشارها» :
به طور طبیعی همه ی ما هر روز با یک سری فشارهایی روبرو هستیم و قدرت حذف آنها از صحنه ی زندگیمان نداریم اما قدرت کنترل خودمان در برابر این فشارها را داریم! دانش آموزی که با یک نمره ی زیر 10 نا امید می شود، داوطلبی که با یک رتبه ی بد در آزمون های آزمایشی نا امید می شود یعنی نتوانسته در برابر این فشار مقاومت کند اما کسی که از هوش هیجانی بالایی برخوردار است وضعیت فعلی خود را می پذیرد و در عین حال فکر می کند که چگونه و از چه راههایی می تواند خود را از این جایی که هست پله پله بالاتر ببرد!
5-«مهارت خلق و خوي يا حال عمومي : شامل شادكامي و خوش‌بيني» :
خوش بینی، امید به آینده و اینکه دانش آموز بگوید«می شود» یکی از مسایل اساسی در موفقیت تحصیلی است؛ دانش آموزانی که بدبینند و از همان آغاز کار می گویند «نمی شود» واقعا نمی شود! زیرا دیگر تلاشی نمی کنند که بشود! اما دانش آموزانی که معتقدند می توانیم و می شود، واقعا می شود، زیرا برای رسیدن به هدفشان تلاش می کنند و «راهی خواهند یافت و یا راهی خواهند ساخت».
نا امیدی و بد بینی سرآغاز شکست است. به همین دلیل خداوند می فرماید : «جز گروه كافران كسى از رحمت خدا نوميد نمی ىشود»[6] هم باران رحمت خداست و هم دانش و دانش آموزی !!!
پایان سخن اینکه هوش هیجانی با تمام ویژگی هایش در موفقیت تحصیلی نقش اساسی و تعیین کننده دارد و معلمان، مشاوران و اولیاء قبل از آنکه بخواهند کاری برای درس خواندن دانش آموزان کنند باید هوش هیجانی دانش آموز را مورد بررسی قرار دهند و آنگاه به موضوع یاددهی و یادگیری بپردازند. هوش هیجانی اکتسابی و قابل افزایش است و این بدان معناست که ما می توانیم در موفقیت تحصیلی دانش آموز نقش مهمی داشته باشیم. شاد و سربلند باشید.
رزاق خواجه زاده – مشاور تحصیلی
10 بهمن ماه 1393
لینک مقاله در سایت مشاوره اداره کل آموزش و پرورش فارس
[1] - میردریکوندی، رحیم . 1393. « فصل‌نامه علمي ـ پژوهشي روان‌شناسي و دين» سال چهارم، شماره سوم، پاييز 1390، ص 97 ـ 127
[2] - همان
[3] - محمدخانی، شهرام، 1390 «مهارت جرات مندی ویژه ی دنش آموزان» ، انتشارات طلوع دانش
[4] - همان
[5] - همان
[6] - سوره یوسف آیه 87